Ακούσαμε ότι…

Σε αυτή την ενότητα συναντάμε κάποιες κοινοτοπίες και κάποια αρνητικά στερεότυπα, η ενδελεχής εξέταση των οποίων ανοίγει σημαντικά θέματα για την έννοια της ελευθερίας. Με τον στοχασμό πάνω στις γνώμες και τις απόψεις που σχετίζονται με αυτά, αλλά και με παραθέματα και παραπομπές σε σχετικά κείμενα, μπορούμε να προσεγγίσουμε την έννοια της ελευθερίας από διαφορετικές οπτικές.

Μετά από τη μελέτη αυτών των ζητημάτων, μπορείτε να σκεφτείτε ή να ζητήσετε από τους μαθητές σας να σκεφτούν και να συζητήσουν αυτά ή άλλα παρόμοια αρνητικά στερεότυπα ή και κοινοτοπίες που σχετίζονται με την έννοια της ελευθερίας. Μπορείτε να αναζητήσετε αντίστοιχα αποσπάσματα που αναφέρονται σε τέτοια ζητήματα, είτε πρόκειται για λογοτεχνικά, ποιητικά, επιστημονικά, δημοσιογραφικά κείμενα, ή ό,τι άλλο μπορείτε να φανταστείτε. Χρησιμοποιήστε αυτή την ενότητα σαν έναν ξεναγό που σας παρουσιάζει κάποια από τα μείζονα ζητήματα περί ελευθερίας.

Η πολλή ελευθερία βλάπτει
Η πολλή ελευθερία καταντά σκλαβιά

Λέγεται συχνά πως η ελευθερία πρέπει να έχει μέτρο και αλλιώς μπορεί κανείς να υπερβάλλει ακόμα και σε αυτή, πως  η ελευθερία μπορεί να είναι λίγη ή πολύ και πως και στις δύο περιπτώσεις δημιουργούνται προβλήματα και παύει να υπάρχει «πραγματική ελευθερία». Όταν η ελευθερία είναι πολύ λίγη, λέμε πως καταπιεζόμαστε, το ίδιο όμως λέμε κάποιες φορές και όταν έχουμε «πολλή ελευθερία». Τι να σημαίνει άραγε αυτό; Μπορεί η ελευθερία να μετρηθεί; Τι είναι η «πολλή ελευθερία»;

«Γιατί πραγματικά κάθε υπερβολή γυρίζει, συνήθως, στο εντελώς αντίθετό της, κι αυτό ισχύει για τον καιρό, για τα φυτά, για τα σώματα και προπάντων για τα πολιτεύματα. […] Έτσι, η υπερβολική ελευθερία φαίνεται ότι δεν γυρίζει σε τίποτε άλλο παρά σε υπερβολική δουλεία και για τον πολίτη και για την πόλη. […] Εύλογα έτσι, είπα, η τυραννία δεν έχει την αφετηρία της σε κανένα άλλο πολίτευμα παρά στη δημοκρατία: από την αχαλίνωτη, θαρρώ, ελευθερία, στην πιο μεγάλη και πιο άγρια δουλεία».

Πλάτων, Πολιτεία, στ. 563e9-564a8, μτφρ., ερμ., σχολιασμός Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2003, σ. 629.

Όσο λιγότερες επιλογές έχει κανείς, τόσο το καλύτερο
Οι πολλές επιλογές περιορίζουν την ελευθερία κινήσεων

Λέγεται συχνά πως η κοινωνία που ζούμε είναι η κοινωνία της αφθονίας και πως από αυτή προκύπτουν αμέτρητες επιλογές και δυνατότητες, αλλά και πως από αυτή γεννώνται και πολλές ανάγκες που μόνο στον σύγχρονο άνθρωπο συναντάμε ενώ ταυτόχρονα δεν φαίνεται να είναι πραγματικά απαραίτητες. Είναι, πράγματι, πολλές οι επιλογές που μας προσφέρει η κοινωνία της αφθονίας;

«Καθώς ο πολιτισμός εξελίσσεται, οι ανθρώπινες ανάγκες και τα μέσα ικανοποίησής τους αυξάνονται. Από το γεγονός αυτό γεννιέται η απορία αν η πρόοδος πράγματι συμβάλλει στην τελειοποίηση του ανθρώπου, στην ευτυχέστερη και πιο ελεύθερη ύπαρξή του».

Χ. Μαρκούζε, Ελευθερία, ψυχανάλυση και πολιτική, μτφρ. Γ. Γκλάρτον, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 2001, σ. 38.

Λέγεται συχνά πως η ελευθερία του ανθρώπου καθορίζεται από τη δυνατότητά του να επιλέγει τον τρόπο με τον οποίο θέλει να ζει, αλλά και από τη δυνατότητά του να επιλέγει τους στόχους του και τον τρόπο με τον οποίο θα προσπαθήσει να τους πετύχει. Αυτή η δυνατότητα να επιλέγει κανείς, στην κοινωνία της αφθονίας, δηλαδή μεταξύ φαινομενικά αμέτρητων επιλογών, μοιάζει κάποιες φορές να δυσκολεύει την ίδια τη διαδικασία επιλογής. Και έτσι, κάποιοι υποστηρίζουν πως όσο περισσότερες επιλογές έχουμε, τόσο δυσκολότερο γίνεται να πράξουμε προς μία κατεύθυνση. Είναι, όμως, πράγματι αυτός ο λόγος που δυσκολεύει καμιά φορά η δυνατότητά μας να πράττουμε; Είναι πράγματι πολλές οι επιλογές που μας προσφέρει η κοινωνία της αφθονίας;

«Η συμμετοχή εκατομμυρίων ανθρώπων σε αυτή [στην πολιτιστική βιομηχανία] επιβάλλει, λένε, τεχνικές διαδικασίες αναπαραγωγής, οι οποίες με τη σειρά τους καθιστούν αναπόφευκτη την τροφοδότηση αμέτρητων κέντρων διανομής με τυποποιημένα προϊόντα για όμοιες ανάγκες. Η τεχνική αντίθεση μεταξύ ολίγων κατασκευαστικών κέντρων και των διάσπαρτων αποδεκτών τους συνεπάγεται οργάνωση και σχεδιασμό εκ μέρους των ιθυνόντων. Οι ποιοτικές διαγραφές υπαγορεύθηκαν αρχικά από τις ανάγκες των καταναλωτών: γι’ αυτό, συνεχίζουν, βρίσκουν τόσο αναντίρρητη αποδοχή. Στην πραγματικότητα πρόκειται όμως για τον κύκλο της χειραγώγησης και των αναδραστικών αναγκών, στον οποίο η ενότητα του συστήματος συμπτύσσεται ολοένα πυκνότερα. Αποσιωπάται ωστόσο ότι η βάση που επιτρέπει στην τεχνική να αποκτήσει εξουσία πάνω στην κοινωνία είναι η εξουσία των οικονομικά ισχυρότερων πάνω στην κοινωνία».

Μαξ Χορκχάιμερ και Τ.Β. Αντόρνο, Διαλεκτική του Διαφωτισμού, μτφρ. Λ. Αναγνώστου, εκδ. Νήσος, Αθήνα 1996, σ. 203.

Λέγεται συχνά πως η σύγχρονη κοινωνία προσφέρει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να επιλέγει τον τρόπο ζωής που του ταιριάζει καλύτερα, πως του προσφέρει ένα πλήθος επιλογών από τις οποίες μπορεί να διαλέξει ελεύθερα. Όμως, ο άνθρωπος δεν επηρεάζεται, άραγε, από τη σύγχρονη προπαγάνδα, τους σύγχρονους μηχανισμούς ψυχολογικής καθοδήγησης (όπως για παράδειγμα από τις διαφημίσεις ή από τη στρατηγική του φόβου στα δελτία ειδήσεων των ΜΜΕ); Με ποια όπλα, με ποια εργαλεία μπορεί ο άνθρωπος να αντισταθεί σε αυτές τις τεχνικές καθοδήγησης;

Πρέπει τώρα να ακούμε και τη γνώμη του καθενός
Σήμερα, όλοι πια έχουν και από μία γνώμη

Ένας σημαντικός δείκτης για την ελευθερία στις κοινωνίες μας είναι η ελευθερία του λόγου: να μπορεί κανείς να σχηματίζει και να εκφράζει ελεύθερα –χωρίς περιορισμούς, χωρίς φόβο– τη γνώμη του. Κάθε γνώμη, όμως, δεν σημαίνει ότι ανταποκρίνεται και σε μία αλήθεια. Αν θέλουμε να σχηματίζουμε άποψη, λοιπόν, για τις γνώμες που ακούμε ή διαβάζουμε, αυτό μπορεί να γίνει μόνο με την ανάπτυξη της κριτικής μας ικανότητας.

«Η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, η οποία άλλωστε μοιάζει να είναι άμεσα συνδεδεμένη με το κυρίαρχο πολιτειακό πρότυπο, αυτό της ανοιχτής, πλουραλιστικής δημοκρατίας, πιστεύεται ότι συνεπάγεται πως όχι μόνον η ανταλλαγή, αλλά και η παραγωγή της σκέψης, ανεξάρτητα από την τυχόν έκφραση ή εκδήλωσή της στον χώρο της πράξης ή της δημιουργίας, δεν υπόκειται, ούτε και θα μπορούσε να υπόκειται, σε οποιασδήποτε μορφής περιορισμούς ή εξαναγκασμούς».

Παύλος Καλλιγάς «Προλεγόμενα του μεταφραστή», στο του ιδίου (επιμ.), 7+1 κείμενα για την ελευθερία της σκέψης, εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα 2015, σ. 11.

Ιδίως με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και τη διάδοση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ο δημόσιος λόγος έχει αποκτήσει νέο περιεχόμενο και έναν διαφορετικό ρόλο. Τώρα είναι ευκολότερο η γνώμη μας να ακούγεται σε έναν πολύ ευρύτερο χώρο ή να συγκαλύπτεται πίσω από πλαστά προφίλ. Αν, λοιπόν, ώς τώρα χρειαζόταν σκέψη, γνώση και αναστοχασμός για να κρίνουμε τις γνώμες που ακούμε ή που διαβάζουμε, τώρα το φιλτράρισμα της πληροφορίας είναι ακόμα πιο επιτακτικό.

Τους δίνεις λίγη ελευθερία παραπάνω και σε πατάνε
Στην πραγματικότητα ισχύει ο νόμος της ζούγκλας

«Το αίσθημα απομόνωσης και αδυναμίας του σύγχρονου ανθρώπου ενισχύεται ακόμη περισσότερο από το χαρακτήρα που έχουν προσλάβει όλες οι ανθρώπινες σχέσεις. Η συγκεκριμένη σχέση του ενός ατόμου με το άλλο έχασε τον άμεσο και ανθρώπινο χαρακτήρα της και διαπνέεται από πνεύμα συμφεροντολογικό και παζαρέματος. Όλες οι κοινωνικές και προσωπικές σχέσεις κυριαρχούνται από τους νόμους της αγοράς. Είναι πρόδηλο πως η σχέση ανάμεσα στους οικονομικούς ανταγωνιστές πρέπει να στηρίζεται στην ανθρώπινη αδιαφορία. Αν ήταν αλλιώς, καθένας απ’ αυτούς δεν θα είχε τη δυνατότητα να επιτελέσει τα οικονομικά του καθήκοντα – να αγωνιστεί δηλαδή εναντίον των άλλων και να συμβάλλει στην οικονομική καταστροφή των άλλων αν αυτό είναι απαραίτητο».

Έριχ Φρομ, Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία, μτφρ. Δ. Θεοδωρακάτος, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1971, σ. 141.

Η κατανόηση του τρόπου που η κοινωνία παράγει τον τύραννο (τον φασισμό) είναι για τη Διαλεκτική του Διαφωτισμού ταυτόσημη με τον αναστοχασμό πάνω στον τρόπο καταστροφής της ψυχής, γιατί μόνον η κατεστραμμένη ψυχή οδηγείται νομοτελειακά στην επιδίωξη της καταστροφής του άλλου. Η αναζήτηση τυράννου θα πρέπει να κατευθυνθεί προς ένα στρώμα ιστορικότητας ευρύτερης από τη συγκεκριμένη ιστορικότητα της καπιταλιστικής κοινωνίας στην οποία παρήχθη το φασιστικό φαινόμενο».

Κοσμάς Ψυχοπαίδης, «Επίμτερο», στο Μ. Χορχάιμερ και Τ.Β. Αντόρνο, Διαλεκτική του Διαφωτισμού, μτφρ. Λ. Αναγνώστου, εκδ. Νήσος, Αθήνα 1996, σ. 434.


Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα
Δεν υπάρχει πραγματική ελευθερία αν υπάρχουν νόμοι ή παρόμοιοι περιορισμοί

Λέγεται συχνά πως μπορεί κανείς να είναι ελεύθερος ανεξάρτητα από τις συνθήκες στις οποίες ζει, πως η ελευθερία από μόνη της αποτελεί ικανή συνθήκη, μία αξία, για την ευτυχία του ανθρώπου, πως αποσυνδεδεμένη από την πραγματικότητα η ελευθερία αποτελεί στόχο και σκοπό της ύπαρξής μας.

«Η ελευθερία, που καθορίζεται έτσι σαν σκοπός και που χωρίζεται αυστηρά από την ικανοποίηση, απαλλάσσεται από την ευτυχία. Παρουσιάζεται σαν ένα βάρος και όμως δοξάζεται από φιλοσόφους και ποιητές σαν ελευθερία της φτώχειας, ελευθερία της εργασίας, ακόμη και σαν αλυσοδεμένη ελευθερία».

Χ. Μαρκούζε, Ελευθερία, ψυχανάλυση και πολιτική, μτφρ. Γ. Γκλάρτον, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 2001, σ. 42.

Λέγεται συχνά πως το να είναι κανείς ελεύθερος σημαίνει πως μπορεί να κάνει τα πάντα όταν επιθυμεί να πετύχει την ευτυχία του. Η ελευθερία μας να πράττουμε σημαίνει, εδώ, ελευθερία από κάθε καταναγκασμό, είτε αυτός είναι ηθικός, είτε κοινωνικός ή νομικός.