Σε αυτή την ενότητα συναντάμε κάποιες κοινοτοπίες και κάποια θετικά στερεότυπα, η ενδελεχής εξέταση των οποίων ανοίγει σημαντικά θέματα για την έννοια της ελευθερίας. Με τον στοχασμό πάνω στις γνώμες και τις απόψεις που σχετίζονται με αυτά, αλλά και με παραθέματα και παραπομπές σε σχετικά κείμενα, μπορούμε να προσεγγίσουμε την έννοια της ελευθερίας από διαφορετικές οπτικές.Μετά από τη μελέτη αυτών των ζητημάτων, μπορείτε να σκεφτείτε ή να ζητήσετε από τους μαθητές σας να σκεφτούν και να συζητήσουν αυτά ή άλλα παρόμοια θετικά στερεότυπα ή και κοινοτοπίες που σχετίζονται με την έννοια της ελευθερίας. Μπορείτε να αναζητήσετε αντίστοιχα αποσπάσματα που αναφέρονται σε τέτοια ζητήματα, είτε πρόκειται για λογοτεχνικά, ποιητικά, επιστημονικά, δημοσιογραφικά κείμενα, ή ό,τι άλλο μπορείτε να φανταστείτε. Χρησιμοποιήστε αυτή την ενότητα σαν έναν ξεναγό που σας παρουσιάζει κάποια από τα μείζονα ζητήματα περί ελευθερίας.
Ο φόβος είναι ο εχθρός της ελευθερίας
«Αν οι έννοιες “εχθρός” και “φόβος” συνιστούν πράγματι τις “ενεργητικές αρχές” της πολιτικής, τότε ένα δημοκρατικό πολιτικό σύστημα είναι αδύνατο, ανεξαρτήτως του αν ο φόβος παράγεται εκ των έσω ή των έξω. Ο Μοντεσκιέ παρατήρησε συγκεκριμένα ότι ο φόβος είναι αυτό που δημιουργεί και στηρίζει τις δικτατορίες. Αν ελευθερία είναι η απουσία περιορισμών, οι περιορισμοί που πρέπει να καταργηθούν σήμερα είναι πολλοί· πρώτα έρχεται ο ψυχολογικός περιορισμός που γεννιέται από τον φόβο».
Franz Neumann, Η έννοια της πολιτικής ελευθερίας, μτφρ. Γ. Λυκιαρδόπουλος, εκδ. Έρασμος, Αθήνα 1989, σ. 64.
«Για του Στωικούς, η ελευθερία συνίσταται αποκλειστικά σε μια εργασία επί του εαυτού, όπως λένε σήμερα οι ψυχαναλυτές, το τελικό αποτέλεσμα της οποίας πρέπει να είναι η απελευθέρωσή μας από τους φόβους που δεν μας επιτρέπουν να ζήσουμε γαλήνια. Αυτή η ελευθερία δεν παραπέμπει […] σε οποιαδήποτε ικανότητα μετασχηματισμού του κόσμου. Τα πάντα τελούνται βάσει μιας αρμονικής και καλής τάξης, η οποία όμως ξεφεύγει από τη βούλησή μας».
Alain Renaut, Η φιλοσοφία, μτφρ. Τ. Μπέτζελος, επιμ. μτφρ. Α. Στυλιανού, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2009, σ. 706.
- Η ελευθερία δεν αγοράζεται
- Όσα χρήματα και να έχεις δεν μπορείς να εξαγοράσεις την ελευθερία
«Δεν βλέπω πώς θα μπορέσουμε να ευημερήσουμε αν δεν διαθέτουμε επαρκή αποθέματα δούλων για όλες τις αναγκαίες εργασίες. Τα παιδιά των παιδιών μας είναι πολύ αμφίβολο αν θα δουν την επιφάνεια αυτής της μεγάλης ηπείρου να καλύπτεται από ανθρώπους, έτσι οι υπηρέτες μας θα επιθυμούν την ελευθερία τους και δεν θα παραμένουν στη θέση τους παρά μόνο με αντάλλαγμα πολύ υψηλές αποδοχές και, υποθέτω, γνωρίζεις πολύ καλά πως είναι πιο φθηνή η συντήρηση είκοσι νέγρων από έναν Άγγλο υπηρέτη».
Σάμιουελ Ντάουνινγκ, 1645, στο Γ. Κοκκινάκης, Εξουσία και ελευθερία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 349.
«Στη γενικότερη μορφή του, το αίτημα για ελευθερία αξιώνει ότι κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα να κάνει ό,τι ακριβώς θέλει να κάνει, οποιαδήποτε στιγμή, αρκεί να μην παραβιάζουν το ίσο που έχουν όλοι οι υπόλοιποι άνθρωποι σε αυτή την ελευθερία. Υπάρχουν ελάχιστα θετικά επιχειρήματα που να αποδεικνύουν ότι αυτή η θεώρηση είναι ορθή, επειδή, όπως συμβαίνει και με την ισότητα, συνήθως αντιμετωπίζεται ως προφανές φυσικό δικαίωμα, η καταπάτηση του οποίου απαιτεί εξηγήσεις».
D. Robertson, Dictionary of Politics, Penguin, Λόνδίνο 19932.
«Η Διακήρυξη [της Ανεξαρτησίας] θα πρέπει να λαμβάνεται υπ’ όψιν με μεγάλη επιφύλαξη. Διακηρύσσει ότι οι άνθρωποι έχουν ένα αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα στη ζωή, ωστόσο οι εγκληματίες απαγχονίζονται· στην ελευθερία, ωστόσο φυλακίζονται· στην επιδίωξη της ευτυχίας, ωστόσο κανείς δεν επιτρέπεται να παραβιάζει τα δικαιώματα των άλλων».
Τζόζεφ Κλέυ, στο Γ. Κοκκινάκης, Εξουσία και ελευθερία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 349.
«Έτσι μόνο, πίστευε ο Κοραής, θα μπορούσαν οι Έλληνες τελικά να προετοιμαστούν κατάλληλα για την ελευθερία, όταν θα κατανοούσαν το πραγματικό της νόημα: “η ελευθερία του ανθρώπου είναι να πράσσει ανεμποδίστως όχι ό,τι συγχωρούν οι νόμοι […] αληθινήν ελευθερίαν τότε μόνον έχει ο πολίτης, όταν την μεταχειρίζεται με τρόπον, ώστε να μην εμποδίζει άλλου συμπολίτου κανενός ελευθερίαν και τότε μόνον ημπορεί να την φυλάξη, όταν σεβάζεται και τους συμπολίτας του ως ελεύθερους”».
Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Το όραμα της ελευθερίας στην ελληνική κοινωνία, εκδ. Πορεία, Αθήνα 1992, σ. 34.
- Η ελευθερία δεν έχει νόημα αν δεν είσαι ελεύθερος να κάνεις λάθη
- Αν δεν είσαι ελεύθερος να κάνεις λανθασμένες και ανεύθυνες επιλογές, τότε δεν είσαι καθόλου ελεύθερος
«Σε μια πολιτικά οργανωμένη κοινωνία, η ελευθερία είναι ό,τι λέει το κράτος ότι είναι. Η ελευθερία και οι περιορισμοί της συνήθως καθορίζονται από το Δίκαιο (π.χ. από το Σύνταγμα ή τους κώδικές). Σύμφωνα με την φιλελεύθερη δημοκρατική παράδοση, η ελευθερία αποτελείται από το δικαίωμα καθενός στη ζωή, τις ελευθερίες και την αναζήτηση της ευτυχίας, όπως άλλωστε δηλώνεται και από τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, και μπορεί κανείς να τα απολαμβάνει όλα αυτά με όποιο τρόπο επιλέγει, αρκεί να μην παραβιάζει τα αντίστοιχα δικαιώματα των άλλων».
W.J. Raymond, «Freedom», Dictionary of Politics, Brunswick Publishing Company, Λώρενσβιλ Βανκούβερ 19782, σ. 233.
«Η πρακτική συνέπεια της απουσίας νόμων, μας δίνει να καταλάβουμε, είναι η απουσία της ελευθερίας: αν δεν υπάρχουν νόμοι, δεν υπάρχει ελευθερία. Όλες οι συγκεκριμένες υποδείξεις του Σιμωνίδη [από το κείμενο του Ξενοφώντα Ιέρων ή τυραννικός] απορρέουν από αυτό το εξυπακουόμενο αξίωμα ή αποκαλύπτουν στο φως του το πολιτικό τους νόημα. Για παράδειγμα, όταν συμβουλεύει τον τύραννο να θεωρεί τους πολίτες ως εταίρους ή συντρόφους, δεν εννοεί πως ο τύραννος πρέπει να μεταχειρίζεται τους πολίτες ως ίσους του ή ακόμη ως ελεύθερους πολίτες. Διότι και οι δούλοι μπορεί να είναι εταίροι, όπως κι οι ελεύθεροι πολίτες».
Leo Strauss, «Περί τυραννίδος», μτφρ. Γ. Λυκιαρδόπουλος, στο Συλλογικό, Περί τυραννίας, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1995, σ. 98.