Το δημοκρατικό πολίτευμα, όποια μορφή και αν έχει, οφείλει να ευνοεί την ελευθερία, να καλλιεργεί την ισότητα και να διασφαλίζει τη δικαιοσύνη. Αν ένα από αυτά τα τρία χαρακτηριστικά δεν ικανοποιούνται σε μία πολιτεία, τότε σίγουρα θα παρουσιάζονται σοβαρά προβλήματα στη λειτουργία της δημοκρατίας και των θεσμών.
Ελευθερία
«Αλλά όσο ισχυρή είναι η ιδέα της δημοκρατικής αυτοκυβέρνησης, άλλο τόσο είναι και μυστηριώδης. Γιατί είμαι ελεύθερος –πώς θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι κυβερνώ τον εαυτό μου– όταν πρέπει να υπακούω σε αυτό που αποφασίζουν άλλοι άνθρωποι, ακόμα και αν το θεωρώ λάθος, ανόητο ή άδικο για μένα και για την οικογένειά μου; Τι διαφορά μπορεί να κάνει το πόσοι άνθρωποι πρέπει να θεωρούν την απόφαση σωστή και σοφή και δίκαιη από τη στιγμή που δεν είναι αναγκαίο να τη θεωρώ και εγώ; Τι είδους ελευθερία είναι αυτή; Η απάντηση σε αυτές τις εξαιρετικά δύσκολες ερωτήσεις αρχίζει με την κοινοτική αντίληψη της συλλογικής δράσης. Αν είμαι ένα γνήσιο μέλος μιας πολιτικής κοινότητας, η πράξη της είναι, υπό μία κρίσιμη έννοια, δική μου πράξη, ακόμα και όταν επιχειρηματολόγησα και ψήφισα εναντίον της, όπως ακριβώς η νίκη ή η ήττα μιας ομάδας της οποίας είμαι μέλος είναι δική μου νίκη ή ήττα ακόμα και αν η δική μου ατομική συμβολή δεν έκανε ούτως ή άλλως κάποια διαφορά. Στη βάση καμιάς άλλης υπόθεσης δεν είναι νοητό να θεωρήσουμε ότι ως μέλη μιας ακμάζουσας δημοκρατίας κυβερνούμε εμείς οι ίδιοι τους εαυτούς μας».
R. Dworkin, Το δίκαιο της ελευθερίας. Η ηθική ανάγνωση του αμερικανικού Συντάγματος, μτφρ. Χρ. Χαλανούλη, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2010, σ. 71.
Για περισσότερες ιδέες βλ. την έννοια της ελευθερίας
Ισότητα
Η ισότητα και η δημοκρατία συνδέονται άρρηκτα. Η ισότητα αποτελεί ένα στοίχημα για τα σύγχρονα δημοκρατικά καθεστώτα και ο τρόπος με τον οποίο την αντιμετωπίζουν οι θεσμοί, τα κράτη και οι κυβερνήσεις χαρακτηρίζουν σε απόλυτο βαθμό τις πολιτικές βάσεις των ιδεών τους, των αξιών και των αρχών τους. Το ίδιο ισχύει, φυσικά, και στο επίπεδο των πολιτών και της γενικότερης οργάνωσης της κοινωνίας. Η ισότητα, όπως και η ελευθερία, ποτέ δεν μπορούν να εφαρμοστούν ή να υπάρξουν σε κάποιο απόλυτο βαθμό, αλλά πώς και πού τοποθετούνται τα όριά τους, καθορίζει βαθιά τον χαρακτήρα των σύγχρονων δημοκρατικών πολιτειών.
«Δημοκρατική είναι η κοινωνία που, διαδεχόμενη το Παλαιό Καθεστώς, επικύρωσε την άρση των διακρίσεων και των εκ καταγωγής προνομίων. Το γεγονός ότι τα άτομα θα είναι ίσα “κοινωνικά”, σε αυτή την κοινωνία, δεν συνεπάγεται ασφαλώς, αναγκαία, ούτε την οικονομική ούτε την πνευματική ισότητα. Αντίθετα όμως από την κοινωνία του Παλαιού Καθεστώτος, στην οποία είχε εκ γενετής οριστεί για τον καθένα μία καθορισμένη θέση, η δημοκρατική κοινωνία διέπεται από τον νόμο της κινητικότητας. “Κάθε στιγμή ο υπηρέτης μπορεί να γίνει κύριος και προσδοκά να γίνει· ο υπηρέτης δεν είναι λοιπόν άλλος άνθρωπος από τον κύριο”. Ο κύριος δεν είναι πια ο μοναδικός στο είδος του και το βασίλειο της ισότητας μαρτυρεί για την κοινή συμμετοχή όλων των ατόμων, από όπου και αν προέρχονται, σε ένα γένος του οποίου είναι μέλη και αντιπρόσωποι».
Μυριάμ Ρεβώ ντ’ Αλλόν, Ο συμπονετικός άνθρωπος, μτφρ. Μ. Πάγκαλος, εκδ. βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 2013, σσ. 23-24.
«Το νεότερο κράτος σημαίνει αυτό το πρόγραμμα ισότητας το οποίο επέβαλε και το οποίο έχουμε υιοθετήσει εδώ και δύο ή τρεις αιώνες – το πρόγραμμα των ίσων ανθρώπινων δικαιωμάτων, το πρόγραμμα της ίσης ή όμοιας ανθρώπινης κατάστασης. Επομένως, δεν γίνεται πλέον δεκτός κανένας τίτλος των λίγων ως λίγων: ένα πολιτικό ή ηθικό επιχείρημα, δεν είναι αποδεκτό παρά μόνο αν μπορεί να γενικευτεί ή να καθολικευτεί. Δεν υπάρχει πλέον παρά μόνο ένα νόμιμο πολιτικό καθεστώς: η δημοκρατία».
Pierre Manent, Οι μεταμορφώσεις της πόλεως, μτφρ. Χρ. Μαρσέλλος, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2014, σ. 164.
Για περισσότερες ιδέες βλ. την έννοια της ισότητας.
Δικαιοσύνη
«Στη σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία, αυτή η επιμονή στην αμοιβαιότητα των ελευθεριών έλαβε τη μορφή μιας αρχής της δικαιοσύνης που μπορούμε να την εκφράσουμε με ρωλσιανούς όρους: η κοινωνία είναι δίκαιη, αν οργανώνεται με τρόπο τέτοιον που να επιτρέπει σε κάθε μέλος της να διάγει έναν βίο αυτόνομο και ανεξάρτητο, ως ελεύθερος και ίσος συνεργάτης. Επιπλέον, οι αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα άτομα αποκτούν θεμιτή μορφή, όχι μόνο όταν μεγιστοποιούν για τον καθένα τη δυνατότητα να προωθεί τις δικές του επιθυμίες σε σχέση με μια μη πολιτική κατάσταση, αλλά και όταν πραγματοποιούν αυτό τον στόχο καλύτερα από κάθε άλλο διαθέσιμο εναλλακτικό σύστημα. Η νομιμότητα ή η δικαιοσύνη δεν αποτελούν, λοιπόν, χαρακτηριστικά του τρόπου με τον οποίο τοποθετούνται τα άτομα, τα μεν σε σχέση με τα δε, στο εσωτερικό της δομής των κανόνων και των θεσμών που συνθέτουν την κοινωνία, αλλά είναι συνέπειες των γνωρισμάτων τούτης της δομής: αν αυτή επιτρέπει σε όλους να συνεργάζονται, οι μεν με τους δε, ως ελεύθερα και ίσα άτομα, αν λοιπόν μεγιστοποιεί τις προοπτικές περισσότερο από κάθε άλλο δυνατό σύστημα, τότε είναι θεμιτή».
Jean-Fabien Spitz, Γιατί πρέπει να αγωνιζόμαστε κατά των ανισοτήτων;, μτφρ. Μ. Τσεβρένη, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2015, σσ. 73-74.
Για περισσότερες ιδέες βλ. την έννοια της δικαιοσύνης