Σε αυτή την ενότητα συναντάμε κάποιες κοινοτοπίες και κάποια στερεότυπα, η ενδελεχής εξέταση των οποίων ανοίγει σημαντικά θέματα για την έννοια της δικαιοσύνης. Με τον στοχασμό πάνω στις γνώμες και τις απόψεις που σχετίζονται με αυτά, αλλά και με παραθέματα και παραπομπές σε σχετικά κείμενα, μπορούμε να προσεγγίσουμε την έννοια της δικαιοσύνης από διαφορετικές οπτικές.
Μετά από τη μελέτη αυτών των ζητημάτων, μπορείτε να σκεφτείτε ή να ζητήσετε από τους μαθητές σας να σκεφτούν και να συζητήσουν αυτά ή άλλα παρόμοια στερεότυπα ή κοινοτοπίες που σχετίζονται με την έννοια της δικαιοσύνης. Μπορείτε να αναζητήσετε αντίστοιχα αποσπάσματα που αναφέρονται σε τέτοια ζητήματα, είτε πρόκειται για λογοτεχνικά, ποιητικά, επιστημονικά, δημοσιογραφικά κείμενα ή ό,τι άλλο μπορείτε να φανταστείτε. Χρησιμοποιήστε αυτή την ενότητα σαν έναν ξεναγό που σας παρουσιάζει κάποια από τα μείζονα ζητήματα περί δικαιοσύνης.
Το νόμιμο είναι και ηθικό
Ένας τρόπος να προβληματιστούμε γύρω από αυτό το ζήτημα είναι με το να εξασκηθούμε με ένα από τα γνωστότερα «ηθικά πειράματα»:
Το δίλημμα του Χάινζ που το δημιούργησε και το εφάρμοσε ο Λώρενς Κόλμπεργκ (Kohlberg).
«Ο Χάινζ ζει σε μία μακρινή χώρα με τη σύζυγό του, η οποία είναι άρρωστη. Ο φαρμακοποιός στην πόλη έχει ένα φάρμακο που μπορεί να τη γιατρέψει. Χωρίς το φάρμακο θα πεθάνει. Ο Χάινζ δεν έχει λεφτά για να το αγοράσει και ο φαρμακοποιός αρνείται να του το δώσει. Πρέπει ο Χάινζ να κλέψει το φάρμακο;»
Πριν συνεχίσετε την ανάγνωση σκεφτείτε πραγματικά τις επιλογές που έχει ο Χάινζ και τι νομίζετε ότι πρέπει να κάνει.
«Με βάση τις απαντήσεις [των αγοριών στα οποία εφάρμοσε αυτό το πείραμα], ο Κόλμπεργκ χώρισε την ηθική ανάπτυξη σε έξι στάδια: δύο στο προ-συμβατικό και στο μετα-συμβατικό επίπεδο. Το πρώτο, η “ετερόνομη ηθικότητα”, είναι το στάδιο χωρίς ηθική, αυτό της αποφυγής της τιμωρίας. Το δεύτερο, “η ατομικιστική, εργαλειακή ηθικότητα”, είναι το στάδιο όπου κάποιος πράττει και αναμένει μια αντίστοιχη αντίδραση. Το τρίτο, “η διαπροσωπική κανονιστική ηθικότητα”, είναι αυτό που στα πρώτα έργα του ο Κόλμπεργκ αποκαλεί στάδιο “του καλού παιδιού”, όταν οι ηθικές κρίσεις κάποιου κατευθύνονται από την ανάγκη λήψης έγκρισης από το κοντινό περιβάλλον, όπως είναι η οικογένεια. Το τέταρτο, “η ηθικότητα του κοινωνικού συστήματος”, είναι το στάδιο της ανάγκης να μείνει κάποιος πιστός στους κανόνες και τις κρίσεις των άλλων, όμως επεκτείνεται και περιλαμβάνει ολόκληρη την κοινότητα. Το πέμπτο και το έκτο στάδιο είναι μετα-συμβατικά, καθώς ο ηθικός δρων αντιμετωπίζει τον ρόλο του –ή τον ρόλο της– σε σχέση με την εξέλιξη των ηθικών κανόνων. Το πέμπτο, λοιπόν, “η ηθική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της κοινωνικής πρόνοιας”, είναι το στάδιο του κοινωνικού συμβολαίου, όταν τα άτομα κατανοούν ότι πρέπει να υπακούουν σε κανόνες επειδή έχουν συμφωνήσει στη δημιουργία τους. Το έκτο, “η ηθικότητα των καθολικεύσιμων, ανατρέψιμων και εντεταλμένων γενικών ηθικών αρχών”, είναι το στάδιο στο οποίο το άτομο φτάνει στην υποχρέωση της τιμιότητας, ενώ προηγείται η απόλυτη δέσμευση στην κατανόηση των ηθικών διλημμάτων από όλες τις πλευρές των εμπλεκομένων».
Joan Tronto, Για μια πολιτική της μέριμνας σ’ έναν ευάλωτο κόσμο, μτφρ. Μ. Τσεβρένη, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2011, σσ. 152-153.
Ένα κατατοπιστικό άρθρο για τον Κόλμπεργκ και την εκπαίδευση μπορείτε να διαβάσετε εδώ.
Η δικαιοσύνη είναι αδέσμευτη
Η δικαιοσύνη είναι ανεξάρτητη
Η δικαιοσύνη δεν εξαγοράζεται
επιβάλλει δίκαια και αντικειμενικά τον νόμο. Όμως, αυτή η εξιδανικευτική προσέγγιση, αυτή η επαναλαμβανόμενη κοινοτοπία, εύκολα καταλαβαίνουμε ότι δεν ανταποκρίνεται στην περίπλοκη υφή της πραγματικότητας.Ένας πρώτος τρόπος να προβληματιστούμε γύρω από αυτή την κοινοτοπία, αλλά και από το πολύπλοκο και ιδιαίτερα σοβαρό ζήτημα της σχέσης δικαιοσύνης και αμεροληψίας που κρύβεται πίσω της, είναι με τη βοήθεια
Χωρίς δικαιοσύνη δεν υπάρχει ειρήνη
Νόμος είναι το δίκιο του εργάτη
«Η κοινωνική δικαιοσύνη, με τη μορφή μιας ευρύτερης ισότητας ευκαιριών, αποτελεί λοιπόν μια θεραπεία της αδικίας και στοχεύει να εισαγάγει στην κοινωνία των ατόμων μια αρχή νομιμότητας: οι οργανωτικές αρχές μιας κοινωνίας, όπου ο καθένας συγκροτεί τη δική του ύπαρξη ξεχωριστά από τους υπόλοιπους, δεν μπορούν να γίνουν αποδεκτές από όσους δεν έχουν καταφέρει να δομήσουν τη ζωή τους σύμφωνα με τις φιλοδοξίες τους ή ισότιμα με τους άλλους, παρά μόνο αν μπορούν να αποδώσουν αυτή την αποτυχία σε έλλειψη μέσων ή εργαλείων.
Αλλά η κοινωνική δικαιοσύνη δεν είναι απλώς αναγκαία λόγω του αιτήματος της νομιμότητας. Είναι συνάμα, και ίσως κατά κύριο λόγο, η θεραπεία μιας ανεπάρκειας: η ταξική κοινωνία δεν εκμεταλλεύεται τα ταλέντα, δεν καταφέρνει να αξιοποιήσει τον πλούτο που φέρουν, δεν εμπεριέχει τα ερεθίσματα και ενεργητικότητα, πράγματα τα οποία θα μπορούσε να κάνει μια κοινωνία λυτρωμένη από τις επιβαρύνσεις της ιδιοκτησίας και των κοινωνικών φραγμών».
Jean-Fabien Spitz, Γιατί πρέπει να αγωνιζόμαστε κατά των ανισοτήτων;, μτφρ. Μ. Τσεβρένη, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2015, σσ. 18-19.